غدد پاراتیروئید غدد کوچکی هستند که بخشی از سیستم غدد درون‌ریز بدن می‌باشند و در پشت غده‌ی تیروئید قرار دارند. چهار غده‌ی پاراتیروئید وجود دارد که در حالت عادی به شکل و اندازه‌ی یک دانه‌ی برنج است. در شکل زیر این غده‌ها با رنگ خردلی مشخص شده‌اند که در زیر غده‌ی تیرویید، که با رنگ صورتی مشخص شده، قرار دارند. این رنگ، رنگ طبیعی آن‌ها است.
هدف نهایی از کار غدد پاراتیروئید، تنظیم میزان کلسیم در بدن ما در یک رنج بسیار کوچک است، تا سیستم عصبی و عضلانی بدن ما عملکرد صحیحی داشته باشد. هر چند غدد تیروئید و پاراتیروئید در همسایگی هم قرار دارند و هر دو بخشی از سیستم غدد درون ریز بدن هستند، اما عملکرد این دو با یکدیگر مرتبط نیست.
پرکاری غدد پاراتیروئید
شایع‌ترین مشکلی که برای غدد پاراتیروئید ایجاد می‌شود، مشکل پرکاری است که در این حالت مقدار هورمون‌های پاراتیروئیدی ترشح شده بیش از میزان لازم است. به این بیماری هیپرپاراتیروئیدیسم یا پرکاری پاراتیروئید گفته می‌شود. وقتی شخصی به این مشکل دچار می‌شود، غدد پاراتیروئید او رفتار غیر طبیعی دارند و صرف‌نظر از میزان کلسیم بدن، مقادیر زیادی هورمون ترشح می‌کنند و حتی زمانی که سطح کلسیم بدن نرمال است و این غدد نباید هیچ هورمونی ترشح کنند، همچنان به ترشح هورمون ادامه می‌دهند. تولید بیش از حد هورمون‌های پاراتیروئیدی می‌تواند برای سلامتی شخص بسیار مضر باشد و باعث می‌شود شخص احساس خستگی بسیار شدید کند، به پوکی استخوان مبتلا شود و با بسیاری مشکلات جدی دیگر روبه رو شود. خوشبختانه، پرکاری تیروئید با تکنیک‌های جدید جراحی بسته که معمولا در کمتر از بیست دقیقه انجام می‌شود، قابل درمان است.
علت ترشح بیش‌ازحد هورمون
شایع‌ترین علت ترشح بیش‌ازحد هورمون توسط غدد پاراتیروئید، تشکیل شدن یک توده‌ی اضافی (غیر سرطانی) در یکی یا تعداد بیشتری از این غدد است.
در اغلب موارد، وضعیت بیماران به این صورت است که در یکی از غدد پاراتیروئید توده‌ای تشکیل شده است و این غده تمامی هورمون پاراتیروئید را تولید می‌کند. سه غده‌ی دیگر توده‌ای نیستند و کوچک هستند و به صورت نرمال عمل می‌کنند و به خاطر بالا بودن سطح کلسیم بدن (به علت پرکاری غده‌ی توده‌ای) به حالت خفته در آمده‌اند و هورمون ترشح نمی‌کنند. غده‌ای که پرکار است به ندزت سرطانی است (کمتر از یک مورد از 2500 مورد)، اما این غده به تدریج باعث آسیب رساندن به بدن می‌شود، چرا که موجب بالا رفتن غیر طبیعی سطح کلسیم در بدن ما می‌شود و این مسئله نیز باعث تخریب برخی بافت‌ها در بدن می‌شود.
علائم پرکاری پاراتیروئید
بیمارانی که هورمون پاراتیروئید در بدن آن‌ها بیش از حد تولید می‌شود، سطح کلسیم خونشان بالا می‌رود و با این حال ممکن است از استخوان درد شکایت داشته باشند. در موارد شدید بیماری، ممکن است استخوان‌ها تا حدی کلسیم خود را از دست بدهند (چون هورمون پاراتیروئید دستور تجزیه ماتریکسی استخوان‌ها را می‌دهد) که استخوان‌های شخص شکننده شده و تراکم خود را از دست بدهند و بشکنند (پوکی استخوان). این مشکل خصوصا در افراد مسن بیشتر پیش می‌آید.
همچنین ممکن است در درون استخوان خونریزی‌های جزئی ایجاد شود که این مسئله باعث استخوان درد می‌شود.
یکی دیگر از علائم پرکاری پاراتیروئید، تشکیل زخم معده و پانکراس است. بالا بودن میزان کلسیم خون می‌تواند برای برخی از سلول‌های بدن خطرناک باشد، از جمله سلول‌های موجود در جداره‌ی داخلی معده و پانکراس که دچار التهاب شده و دردناک می‌شوند (زخم معده و پانکراتیت).
از علائم دیگر بالا بودن مداوم کلسیم خون، تشکیل سنگ در کلیه است. از آن جایی که مهمترین کار کلیه پاکسازی خون می‌باشد، در بیمارانی که به پرکاری پاراتیروئید مبتلا هستند، کلیه‌ها با مقادیر بالای کلسیم مواجه می‌شوند و پالایش مداوم مقادیر زیادی کلسیم موجب تجمع کلسیم در توبول‌های کلیوی شده که نهایتا منجر به تشکیل سنگ کلیه می‌شود.
در موارد بسیار وخیم، ممکن است کل بافت کلیه پر از ذرات کلسیم شود و حتی قسمتی از آن به خاطر انباشته شدن و رسوب کردن مقادیر بیش از حد کلسیم، شکل استخوانی پیدا کند. این مشکل نه تنها بسیار دردناک است بلکه می‌تواند به نارسایی کلیه منجر شود.
خطرات احتمالی پرکاری تیروئید
- کاهش تراکم استخوان و پوکی استخوان
- شکستگی استخوان
- سنگ کلیه
- زخم معده
- پانکراتیت (التهاب پانکراس)
- اختلالات سیستم عصبی
تشخیص پرکاری پاراتیروئید
تشخیص پرکاری پاراتیروئید نسبتا ساده است چرا که غدد پاراتیروئید مقادیر بسیار زیادی هورمون را به صورت سرم کلسیم تولید می‌کنند و تشخیص و اندازه گیری این ماده در خون نیز کار ساده و آسانی است.
یکی دیگر از راه‌های تشخیص پرکاری پاراتیروئید، اندازه‌گیری میزان کلسیم موجود در ادرار طی یک شبانه‌روز است. البته، اندازه گیری میزان کلسیم در ادرار یک روش غیر مستقیم برای بررسی عملکرد پاراتیروئید است که میزان صحت آن تنها 25 تا 40 درصد است. دقیق‌ترین و مطمئن‌ترین راه تشخیص پرکاری تیروئید، تایید بالا بودن هورمون‌های پاراتیروئید به شکل سرم کلسیم است.
روش‌های درمان پرکاری پاراتیروئید اولیه
بیماران مبتلا به پرکاری پاراتیروئید اولیه تنها دو انتخاب دارند، اول این که هیچ اقدامی نکنند و دوم این که غده‌ی پاراتیروئیدی که مشکل‌ساز شده است را با عمل جراحی خارج کنند (در موارد نادری ممکن است بیش از یک غده مشکل‌ساز باشد).
برخی پزشکان در صورتی که پرکاری پاراتیروئید بیمار بسیار خفیف باشد، انجام جراحی را پیشنهاد نمی‌کنند. اما باید این موضوع را در نظر داشته باشید که پرکاری تیروئید به خودی خود، خوب نمی‌شود و قطعا بدتر خواهد شد و به خاطر داشته باشید که پرکاری پاراتیروئید به علت تشکیل توده‌ای در یکی از غدد پاراتیروئید ایجاد می‌شود و با گذشت زمان این توده بزرگ‌تر و بزرگ‌تر می‌شود.
کم‌کاری پاراتیروئید
کم‌کاری پاراتیروئید به بیماری گفته می‌شود که در آن غدد پاراتیروئید به اندازه کافی هورمون تولید نمی‌کنند. این بیماری بسیار نادر است و در اغلب موارد به این علت ایجاد می‌شود که در هنگام انجام جراحی تیروئید یا پاراتیروئید، به غدد پاراتیروئید آسیب وارد شده است. کم کاری پاراتیروئید و کاهش ترشح هورمون توسط این غدد منجر به کاهش میزان کلسیم خون و افزایش میزان فسفر خون می‌شود.
علائم کم‌کاری پاراتیروئید
علائم کم کاری پاراتیروئید ممکن است بسیار خفیف و در حد احساس گزگز و مور مور در دست‌ها و انگشتان و اطراف دهان باشد و یا ممکن است شدید و به صورت گرفتگی‌های عضلانی باشد. شدیدترین علائمی که این بیماری ایجاد می‌کند، کزاز (گرفتگی عضلانی شدید در کل بدن) و تشنج (این مورد بسیار نادر است) می‌باشد.
علل کم‌کاری پاراتیروئید
نارسایی و کم‌کاری غده پاراتیروئید یک مشکل نادر است که در شرایط خاص و شناخته شده‌ای ایجاد می‌شود. شایع‌ترین علت بروز این مشکل، توقف فعالیت غده پاراتیروئید بعد از انجام عمل جراحی بر روی تیروئید یا پاراتیروئید است. یک علت دیگر (البته نادر است) این است که این مشکل از بدو تولد (به صورت مادر زادی) ایجاد می‌شود و شخص از ابتدا این غدد را در بدن خود ندارد. در مواردی نیز نمی‌توان علت کم کاری پاراتیروئید را تشخیص داد.
دو نوع مختلف از کم کاری پاراتیروئید
- کمبود ترشح هورمون پاراتیروئید
- عدم توانایی کلیه‌ها و استخوان‌ها برای پاسخگویی به هورمون پاراتیروئیدی
کمبود ترشح هورمون پاراتیروئید
شناختن این نوع از بیماری کم‌کاری پاراتیروئید آسان‌تر است. بیماری که به این وضعیت دچار شده است، دارای غدد پاراتیروئید کوچکی است (یا اصلا غدد پاراتیروئید را ندارد) و به همین علت میزان ترشح هورمون PTH پایین است.
این مشکل دو دلیل عمده می‌تواند داشته باشد:
علت اول: کم‌کاری تیروئید بعد از عمل جراحی تیروئید یا پاراتیروئید
اولین (و شایع‌ترین) علت کم بودن میزان هورمون‌های پاراتیروئیدی این است که این غدد در هنگام انجام جراحی خارج کردن غده تیروئید، به صورت تصادفی برداشته می‌شوند. هرچند در اغلب موارد جراحی غده تیروئید با چنین عوارضی همراه نیست، اما ممکن است در 1 تا 3 درصد از موارد جراحی برداشتن کامل غده‌ی تیروئید، این مشکل بروز کند.
علت دوم: کم‌کاری پاراتیروئید ایدیوپاتیک (با علت ناشناخته)
در این حالت علت ترشح کم هورمون‌های PTH مشخص نیست و به این حالت ایدیوپاتیک گفته می‌شود. این بیماری بسیار نادر است و ممکن است از بدو تولد وجود داشته باشد و یا در زمان دیگری بروز کند.
کم کاری پاراتیروئید مادر زادی: در این حالت بیماران از بدو تولد، غدد پاراتیروئید را ندارند و اکثر این بیماران هیچ سایقه خانوادگی در ابتلا به این بیماری ندارند.
کم کاری پاراتیروئید اکتسابی: در این حالت سیستم ایمنی بدن آنتی بادی‌هایی تولید می‌کند که بر ضد غدد پاراتیروئیدی هستند و با آن‌ها مانند یک بافت خارجی رفتار می‌کنند. این بیماری ممکن است تنها به غدد پاراتیروئید آسیب بزند و یا این که علاوه بر غدد پاراتیروئید به ارگان‌های دیگری نیز صدمه وارد کند.
درمان کم‌کاری پاراتیروئید
اصلی‌ترین روش درمان کم‌کاری پاراتیروئید، صرف نظر از علت بیماری، مصرف مکمل‌های ویتامین D و کلسیم است. اکثر بیماران نیاز دارند که قرص کلسیم را چند بار در روز و قرص‌های ویتامین D با دوز بالا را یک بار در روز مصرف کنند.