بهترین شیوه درمانی دراضافه وزن و چاقی، درمانی است که به طورهم زمان شامل اصلاح دررژیم غذایی، تغییردرفعالیت بدنی و رفتار درمانی باشد. یکی از نکات مهم تغذیه درمانی در برنامه های کاهش وزن آن است که در ابتدا اهداف مورد نظردر کاهش وزن را تعیین کرده و درمورد آن با بیمارمشاوره داشته باشیم. دراغلب موارد، کاهش 5-7 درصد از وزن اولیه بدن یک کاهش وزن منطقی به شمارمی رود. نخستین هدف درمانی در مورد افرادی که اضافه وزن دارند، پیشگیری ازافزایش وزن های بعدی و ثابت نگه داشتن وزن بدن است. یکی ازاهداف رژیم درمان، مشاوره با بیماردرمورد میزان واهداف کاهش وزن است. مناسب ترین میزان کاهش وزن عبارت است از کاهش 5-7 درصد از وزن اولیه بیمار است. این درحالی است که اکثربیماران خواستار30 و یا بالاتر از30 درصد کاهش وزن اولیه خودهستند که مسلما نادرست وغیراصولی خواهد بود. یک برنامه موفق کاهش وزن، برنامه است که درنهایت منجر به کاهش حدود 5 درصد از وزن اولیه بیمارشود. این میزان کاهش وزن از آن جهت مورد تاکید قرارمی گیرد که با کاهش عوامل خطر بیماری های قلبی عروقی شامل دیس لیپیدمی، پرفشاری خون و دیابت میلیتوس همراه است. سخت ترین هدف و به عبارتی هدف نهایی کاهش وزن آن است که نمایه توده بدنی(BMI) فرد در محدوده Kg/m2 25-20 قرار گیرد که البته دستیابی به هدف بسیار دشوار خواهد بود و جزء اهداف طولانی مدت کاهش وزن به شمار می رود. بنابراین کاهش 5 درصدی وزن بدن به عنوان یک هدف اولیه و دستیابی به BMI در محدوده Kg/m2 25-20 به عنوان هدف نهایی و ایده آل کاهش وزن در نظر گرفته می شود(شکل 1 و جدول 1).

انرژی دریافتی

میزان کاهش وزن، به طور مستقیم به تفاوت میان انرژی دریافتی و انرژیم مصرفی فرد بستگی دارد. در صورتی که انرژی دریافتی فرد که نواد غذایی تامین می شود کمتر از میزان انرژی مصرفی بدن باشد منجر به کاهش وزن اولیه بدن خواهد شد. برآورد انرژی مصرفی با استفاده از پرسش نامه های ثبت غذای روزانه انجام می گیرد که در اغلب موارد دقیق نیستند. به طورمعمول افرادی که وزن نرمالی دارند میزان مصرف غذایی خود را 10-30 درصد کم ترازواقعیت گزارش می کنند که البته این رقم در مورد افرادی که اضافه وزن دارند بیش از30 درصد است. به علاوه میزان مصرف انرژی می تواند تحت تاثیرعوامل متعددی ماند سن، جنس و فاکتورهای ژنتیکی قرار گیرد. درهردو جنس میزان متابولیسم استراحت در افرادی که سن بالاتری دارند در مقایسه با افراد جوان پایین تراست و به همین دلیل میزان کاهش وزن درافرادر مسن اهسته تر از افراد جوان است و دیرتر وزن کم می کنند. میزان متابولیسم پایه به ازای هردهه زندگی در حدود 2 درصد که معادل 100 کیلوکالری انرژی است کاهش مییابد. چندین روش برای محاسبه و تخمین انرژی مصرفی وجود دارد که در اغلب موارد روش استفاده ازروشWHO پیشنهاد می شود. (جدول2) در این روش می توان به طور مستقیم میزان RMR رامحاسبه و و میزان انرژی مصرفی روزانه را برآورد نمود. در این روش پایین ترین سطح فعالیت بدنی در مورد افرادی است که زندگی ساکن و کاملا بی تحرک دارند (RMR *3/1) و بالاترین سطح فعالیت بدنی در افرادی است شغل روزانه آن ها نیازمند انجام کار بدنی است و یا بیمارانی که از یک برنامه مظم ورزشی روزانه پیروی می کنند (RMR *7/1).

حفظ وزن

برای افرادی که دچار اضافه وزن هستند دانستن این نکته مهم است که کاهش وزن و حفظ آن دشوار است. چرا که با کاهش وزن، میزان متابولیسم پایه کاهش مییابد (شکل 2). حفظ وزن کاهش یافته نیز دشوار است. با کاهش وزن، سیگنال های محیطی هورمون هایی که اشتها را تنظیم می کنند؛ تغییر مییابد. پپتیدهای معدی- روده ای مانند گرلین که اشتها را تنظیم می کند و پلی پپتید های مهاری معده که باعث افزایش ذخیره انرژی می شوند به دنبال کاهش وزن ناشی از رژیم غذایی، افزایش مییابند. سایر عواملی که باعث مهار دریافت غذایی می شوند مانند لپتین، پپتید YY، کوله سیستوکینین، پلی پپتید پانکراسی کاهش مییابند. این تطابق هورمونی به نفع افزایش وزن بدن خواهد بود که حداقل تا یکسال بعد از کاهش وزن ناشی از رژیم غذایی ادامه می یابد.

انواع رژیم غذایی

متخصصان براین نکته توافق نظردارند که افراط و زیاده روی در دریافت انرژی از هر منبعی همراه با یک سبک زندگی ساکن و بی تحرک منجربه افزایش وزن و چاقی می شود. بنابراین هدف از تغذیه درمانی، کاهش میزان انرژی مصرفی است. رژیم های غذایی متعارف که میزان انرژی دریافتی را کاهش می دهد و حداقل مقدار آن 800 کیلوکالری در روز است. این رژیم ها شامل انواع زیر است. 1- رژیم های غذایی با کاهش انرژی دریافتی/ رژیم های غذایی با کنترل سهم های غذایی 2- رژیم کم چرب 3- رژیم های کم کربوهیدرات 4- رژیم غذایی مدیترانه ای FadDiets، رژیم هایی غذایی هستند که در واقع ترکیب نامعمول وغیراصولی ازموادغذایی و یا سبک های غذایی هستند که در یک محوده زمانی کوتاه معروف شده و مورد توجه عموم مردم قرار می گیرند. اغلب این رژیم های غذایی برای استفاده در درازمدت مناسب نیستند.

رژیم های غذایی با کاهش انرژی دریافتی

طراحی یک رژیم غذایی مستلزم تعیین انرژی دریافتی در مرحله نخست و در مرحله بعد انتخاب های غذایی است که این مقدار انرژی را تامین کند. از دیدگاه علم تغذیه، یک رژیم غذایی سالم باید بتواند علاوه بر فراهم نمودن درشت مغذی هایی مانند پروتئین، کربوهیدرات و اسیدهای چرب، نیاز بدن به ریز مغذی هایی چون ویتامین ها و املاح معدنی را فراهم کند. بنابراین در رژیم های کاهش وزن، الکل، نوشیدنی های حاوی شکر و شیرینی های پر شکر که تنها حاوی انرژی بوده و مواد مغذی دیگری ندارند، باید حذف شوند. از دست دادن پروتئین در طول کاهش وزن نیز رخ می دهد. هنگامی که با افزایش دریافت غذایی وزن بدن افزایش مییابد، حدود 75 درصد مازاد انرژی به صورت چربی و باقیمانده 25 درصدی به صورت توده عضلانی ذخیره می شود. اگر توده عضلانی حاوی 20 درصد پروتئین باشد، بنابراین 5 درصد از افزایش وزن بدن به صورت پروتئین خواهد بود و پیش بینی می شود که درطول کاهش وزن حداقل 5 درصد از وزن کاهش یافته بدن به صورت پروتئین خواهد بود.مشخصه مطلوب هر نوع رژیم غذایی با محدودیت انرژی، آن است که رژیم غذایی با حداقل کاهش در پروتین بدن همراه باشد.

رژیم های غذایی کم چرب

کاهش میزان چربی دریافتی، یک راه کاراساسی واستاندارد در کاهش وزن بدن به شمار می رود و تمام متخصصان کاهش دریافت چربی روزانه به میزان 30 درصد از انرژی دریافتی را توصیه می کنند. رژیم های کم چرب با دو روش زیر طراحی میشوند. 1- رژیم درمان می تواند یک برنامه غذایی ویژه و اختصاصی برای فرد طراحی کند که براستفاده ازغذاهای کم چرب تاکید دارد. 2- روش دوم بر این اساس است که به جای محاسبه انرژی دریافتی، گرم چربی رژیم غذایی در نظر گرفته شود. هر گرم چربی، 4/9 کالری انرژی دارد. بسیاری از متخخصان تغذیه توصیه می کنند که انرژی دریافتی از چربی باید کمتر از 30 درصد کل انرژی دریافتی روزانه باشد. به بیان ساده تر به ازای هر 1000کیلوکالری انرژی 33 گرم چربی و یا در یک رژیم غذایی با 1500 کیلوکالری انرژی 45 گرم چربی باید مصرف شود که محاسبه این مقادیر با استفاده از برچسب های غذایی و یا اطلاعات تغذیه ای آسان است.

رژیم های کم کربوهیدرات

پیشنهاد کنندگان این نوع رژیم غذایی چنین استدلال می کنند که یکی ازعلل افزایش اپیدمی چاقی، استفاده از رژیم های غذایی کم چرب و پرکربوهیدرات است که البته به نوع کربوهیدرات مصرفی نیز بستگی دارد میزان کربوهیدرات یک رژیم غذایی نقش تعیین کننده ای در کاهش وزن های کوتاه مدت (کمتراز2هفته) دارد. استفاده ازرژیمهای کم کربوهیدرات ( 60-130 گرم چربی) و رژیم های بسیار کم چرب ( 60-0 گرم چربی) مدت ها متداول و پرطرفدار بود. محدودیت کربوهیدرات منجر به آزاد سازی گلیکوژن می شود و اگر دریافت روزانه کربوهیدرات کمتر از50 گرم باشد، کتوزیس ایجاد می شود. کاهش وزن های سریع اصولا به واسطه شکسته شدن گلیکوژن و از دست دادن آب بدن است تا کاهش چربی بدن. رژیم های غذایی کم و بسیار کم چرب در مقایسه با رژیم های کم چرب بیشتر در کاهش وزن های کوتاه مدت موثر هستند؛ هرچند این اثر در کاهش وزن های درازمدت مشاهده نمی شود. یک مطالعه متاآنالیز بر روی 5 مطالعه مداخله ای کاهش ورن نشان داد میزان کاهش وزن ناشی از رژیم های غذایی کم کربوهیدرات در مدت 6 ماه بیش از رژیم های غذایی کم چرب است؛ اما این اثر در طول 12 ماه ادامه نمی یابد. رژیم های غذایی کم کربوهیدرات می تواند فواید دیگری مانند کاهش خطر بیماری دیات نوع 2، بیماری های قلبی عروقی و برخی سرطان ها داشته باشد. رژیم های غذایی کم کربوهیدرات به دو روش قابل اجراست. 1- کاهش کل کربوهیدرات مصرفی 2- مصرف غذاهایی با شاخص گلیسمی و بار گلیسمی پایین. (جدول 3) در رژیم غذایی کم کربوهیدرات, انتخاب چربی های سالم ( چربی های غیر اشباع با یک یا چند پیوند دوگانه) و پروتئین ها (ماهی،مغزها، حبوبات و ماکیان) باید با دقت انجام گیرد. بین مصرف چربی های اشباع و خطر بیماری های کرونری قلب ارتباط وجود دارد.

رژیم غذایی مدیترانه ای

علت نامگذاری این رژیم غذایی بدان علت است که این نوع الگوی غذایی در کشورهای منطقه مدیترانه که اغلب محل کشت زیتون هستند, رواج دارد. اصول کلی رژیم غذایی مدیترانه ای عبارت است از افزایش مصرف چربی های غیر اشباع با یک پیوند دوگانه در مقایسه با چربی های اشباع ، محدودیت در مصرف الکل، افزایش مصرف سبزیجات ، میوه ها, حبوبات و غلات کامل, مصرف متعادل شیر و محصولات لبنی که بیشتر به صورت پنیر استفاده می شود و کاهش مصرف گوشت و فراورده های گوشتی.یک متا آنالیز بر روی12مطالعه که شامل 8 مطالعه کوهورت بود, نشان داد رژیم مدیترانه ایبا افزایش کلی سطح سلامت و کاهش کلی مرگ و میر بیماری های قلبی و عروقی ، سرطان ها , پارکینسون و بیماری آلزایمر ارتباط دارد.

رژیم غذایی بسیار کم کالری

رژیم هاییکه مقدار انرژیآن ها بین 800- 200 کیلوکالری در روز باشد, رژیم غذایی بسیار کم کالری نامیده می شوند . اگر این میزان کمتر از 200 کیلوکالریدر روز باشد“رژیم های غذایی گرسنگی” نامیده می شود . این نوع رژیم های غذایی به منظور کاهش وزن های سریع مورد استفاده قرار می گیرند و استفاده از این رژیم ها در دراز مدت هرگز توصیه نمی شود.

افرادی که از رژیم غذایی بسیار کم کالری استفاده می کنند به طور معمول و مخصوصا در هفته اول دچار افت فشار خون می شوند. افرادی که از این رژیم های غذایی پیروی می کنند, نباید از داروهای کاهنده فشار خون بخصوص دیوتیک ها و بلوکر های کانال کلسیم استفاده کنند. افرادی که مبتلا به درجات متوسط و یا شدید پرفشاری خون هستند با نظر پزشک می توانند همراه با این رژیم غذایی از داروهای خود استفاده کنند. قند خون در بیماران دیابتی که از رژیم های غذایی بسیار کم کالری استفاده می کنند, در طول هفته اول تا دوم کاهش می یابد وتا زمان ادامه این رژیم غذایی, ادامه می یابد. به علت وجود خطر هیپوگلایسمی, بیمارانی که از کمتر از 50 واحد انسولین و یا داروهای خوراکی کاهنده ی قند خون استفاده می کنند, نباید از این رژیم غذایی استفاده کنند. از اثرات جانبی رژیم های غذایی بسیار کم کالری می توان به ریزش مو ، اثرات پوستی و احساس سرمای بدناشاره کرد . زنان باردار و و شیرده و هم چنین کودکان که در مرحله رشد قدی هستند نباید از رژیم های غذایی بسیار کم کالری استفاده کنند. مانند سایر رژیم های غذایی، آزاد شدن کلسترول از ذخایر چربی می تواند خطر سنگ کیسه ی صفرا را افزایش دهد که با توجه به محدودیت شدید این خطر در رژیم های غذایی بسیار کم کالری بالاتر است. رژیم های غذایی بسیار کم کالری تنها در مواردی توصیه می شود که فرد چاق بنابر علل خاصی مانند انجام جراحی نیاز به کاهش وزن سریع و کوتاه مدت داشته باشد. برای افرادی که نیاز به کاهش وزن فوری براییک هدف خاص مثل جراحی دارند . د رسایر موارد با قطع رژیم غذایی وزن کاهش یافته به سرعت باز میگردد و این نوع رژیم غذایی برای کاهش وزن های ماندگار و سالم به هیچ عنوان توصیه نمی شود.

مقایسه رژیم های غذایی مختلف

در مقایسه انواع رژیم های غذایی روی کاهش وزن این نکته هم چنان وجود داشته است که با کاهش دریافت انرژی از چربی ها میزان انرژی دریافتی از کربوهیدرات ها افزایش می یابد و بر عکس با دریافت انرژی از کربوهیدرات ها انرژی دریافتی از چربی ها زیاد می شود. این امر سبب شده است که برتری هریک از رژیم های غذایی بر دیگری مورد بحث باشد.

اثرات جانبی رژیم های غذایی

رژیم های بسیار کم کربوهیدرات ممکن است با اثرات جانبی بیشتری نسبت به رژیم های کم چرب همراه باشد. البته نگرانی هایی در مورد کتوزیس ناشی از رژیم های غذایی کم کربوهیدرات وجود دارد. یک گزارش موردی از یک بیمار چاق وجود دارد که با استفاده از رژیم Atkins در مدت 1 ماه9kg کاهش وزن و کتواسیدوز شدید وجود دارد، رژیم غذایی این فرد محدود به استفاده از گوشت ، پنیر و سالاد بود.

رژیم های غذایی نگهدارنده ی وزن

اگرچه بسیاری از افراددر کاهش وزن با رژیم غذاییموفق می شوند ولی بیشتر آن ها وزنشان باز می گردد یا به همان مقدار و یا بیشتر از آن. حفظ وزن کاهش یافته کار دشواری است چرا که با کاهش وزن میزان متابولیسم و مصرف انرژی بدن کاهش مییابد.به علاوه رعایت طولانی مدت رژیم غذایی و محدودیت های آن بسیار مشکل است . ورزش و رفتار درمانی ممکن است به حفظ وزن کاهش یافته کمک کند. اثر ترکیب درشت مغذی های رژیم غذایی مستقل از کل کالری دریافتی اثری روی حفظ وزن در طولانی مدت نامشخص است . رعایت طولانی مدت رژیم غذایی جهت حفظ وزن احتمالاً مهمترین عامل موفقیت است و در نهایت رژیم حفظ وزن بهینه به فاکتورهای شخصی و اولویت های فردی بستگی دارد.

چکیده و توصیه ها

- هدف اول، کاهش وزن 5 تا 7 درصد از وزن بدن است. - بسیاری از انواع رژیم های غذایی باعث کاهش وزن می شوند که عبارتند از رژیم های کم کالری، کم چربی، کم کالریباچربی متوسط، کم کربوهیدرات و رژیم مدیترانه ای. رعایت رژیم غذاییصرفه نظر از نوع رژیم غذایینقش مهمی را در کاهش وزن اجراء می کند. - توصیه می شود به جایتوجه روی ترکیب درشت مغذی ها، رژیم غذایی به گونه ای باشد که انرژی دریافتی فرد کمتر از مصرف انرژی باشد. - اگر رژیم کم کربوهیدرات انتخاب کردید چربیهای سالم ( چربیهای غیر اشباع مونو و پلی ) و پروتئین ها ( ماهی ، آجیل ، حبوبات ، ماکیان ) باید بیشتر مصرف شوند . اگر رژیم کم چربی انتخاب شود کاهش مصرف چربی باید همراه با کربوهیدراتهای سالم ( میوه – سبزیجات – غلات کامل ) باشد .